دنیای علم و نشر علمی عمیقا در هم تنیده شده اند. سال ها است که بهترین راه برای خوانده شدن آثار محققان و شناخته شدن آن ها انتشار آثارشان در یک مجله است. مشاغل علمی بر اساس توانایی نشریات شکل می گیرند. مجلات به محققان نیاز دارند و محققان نیز به مجلات احتیاج دارند.
با این وجود، امروزه دنیای نشریات علمی با یک تغییر بزرگ مواجه است. محبوبیت مجلات دسترسی آزاد به سرعت در حال افزایش است. دسترسی آزاد امکان دسترسی رایگان و آزاد آنلاین به خروجی های علمی از جمله مقالات در مجلات را فراهم می آورد.
اما مسئله ای که در بحث در مورد انتشار فراموش می شود مساله کپی رایت است. کپی رایت به معنی حق یا مالکیت است. هر کسی که حق کپی رایت را داشته باشد حق چاپ یا توزیع را در کنترل دارد.
بنابراین رشد دسترسی آزاد برای کپی رایت به چه معنا می تواند باشد؟
تاریخچه انتقال کپی رایت
در گذشته هنگامی که مجله ای انتشار یک مقاله را می پذیرفت، کپی رایت از نویسنده به ناشر منتقل می شد. این کار معمولا یکی از شرایط لازم برای انتشار است. این موضوع به ناشر حق انتشار و کنترل دسترسی به مقاله را می دهد.
انتقال کپی رایت ریشه ای تاریخی دارد. مدت ها قبل از عصر دیجیتال، ناشران اثر نویسندگان را توزیع می کردند. این انتقال به ناشران این امکان را می داد که از این پروسه سود ببرند. برای مثال در انگلستان، نشریات علمی در اوایل قرن نوزدهم به سرعت افزایش یافت. مجلات علمی ماهانه و سپس هفتگی ظهور یافتند. قانون حق چاپ سال 1842 این حمایت را ارائه می کرد.
انتقال کپی رایت چه مزیتی دارد؟
شرایط کپی رایت یا حق نشر در حال حاضر پیچیده شده است. نویسندگان می خواهند از حق خود برای کارشان دفاع کنند. در عین حال، ناشران و موسسات می خواهند از منافع مالی خود حفاظت کنند. حق نشر باید به حفظ این تعادل کمک نماید. با این وجود، سیستم سنتی انتقال کپی رایت سبب از بین رفتن حقوق نویسندگان می شود. یک نویسنده ممکن است با به تبادل گذاشتن اثر خودش به خاطر نقض کپی رایت گناهکار شناخته شود.
اغلب ناشران هنوز هم به انتقال حق نشر نیاز دارند. یعنی نویسندگان برای انتشار اثر خود در مجله ای با حق اشتراک پرداخت شانس کمی دارند. علی رغم رشد دسترسی آزاد هنوز دسترسی به آنها آن قدر گسترده نشده است که محققان بتوانند تنها به آنها اتکا نمایند. انجام این کار می تواند مانع از پیشرفت حرفه شان شود.
در بسیاری از زمینه ها مثل ادبیات، نویسندگان از طرف ناشران به شکل حق التالیف مبلغی دریافت می کنند (سهمی از سود در هر زمان که مشتری اثر را خریداری می نماید). این اتفاق در متون علمی نمی افتد. به ندرت اتفاق می افتد که نویسنده ای برای انتشار اثرش در مجله ای بتواند مبلغی دریافت نماید.
با این وجود، دنیای انتشارات علمی به خاطر رشد دسترسی آزاد در جریان است. دسترسی آزاد امکان حفاظت بهتر از حقوق نویسندگان را فراهم می آورد.
کپی رایت و دسترسی آزاد
انتشار دسترسی آزاد بر مسائل مربوط به حق نشر تاثیر خواهد نهاد. این موضوع برای ناشران و نویسندگان چه مفهومی می تواند داشته باشد؟
در انتشار دسترسی آزاد، نویسندگان اغلب کپی رایت را برای اثر خود نگه می دارند. به جای آن، مقالات مجوزهایی دارند که به آنها امکان مبادله شدن را می دهند.
نویسندگان می توانند از انتشار اثر خود در یک مجله دسترسی آزاد بهره ببرند. در این صورت اثر آنها احتمالا بیشتر خوانده و به تبادل گذاشته می شود و در عین حال کپی رایت را نیز خود در دست دارند. این سیستم از حقوق نویسندگان محافظت می نماید. این امر با روح قانونی کپی رایت در اغلب کشورها همخوانی دارد که همانا محافظت از حقوق خالق اثر است.
در واقعیت، ناشران از رویکردهای مختلفی برای حق نشر مقالات دسترسی آزاد استفاده می کنند. برای نمونه الزویر از نویسندگان می خواهد حقوق کامل را به ناشر انتقال دهند. تحت این شرایط حق نشر فقط به اسم در دست نویسنده باقی مانده است. این کار با عنوان “کپی رایت صوری” شناخته می شود. نویسندگان ممکن است فکر کنند که این موضوع یکی از شرایط انتشار است اما در واقع این گونه نیست. به جای آن، نویسندگان می توانند مجوز ساده ای برای انتشار به ناشر بدهند. همین کار می تواند دسترسی آزاد به مقاله را فراهم آورد.
در کمال تعجب طی تحقیقی که در سال 2013 صورت گرفته بود، تقریبا نیمی از محققان از انتقال حق نشر برای مقالات دسترسی آزاد خوشحال بودند. دلیل این امر آن بود که بسیاری از محققان اطلاع چندانی در مورد اساس قانونی کپی رایت نداشتند. برای مثال، نویسنده اصلی یک مقاله می تواند حق نشر را بدون توافقی صریح با نویسندگان همکار منتقل نماید.
آیا کپی رایت به تحقیقات علمی بیشتر کمک می کند؟
اولین هدف کپی رایت، حفاظت از حقوق خالق است. در حالت ایده آل، از حق نشر باید برای تحقیقات علمی استفاده شود. با این وجود، از آن اغلب برای پیشگیری از تبادلات استفاده می شود. این امر می تواند مانع از پیشرفت تحقیقات شود و می تواند به جای حفاظت از حقوق نویسندگان از منافع مالی ناشران محافظت نماید.
بر اساس مقاله ای در سال 2019، کپی رایت برای اهداف تعیین شده اش موثر نبوده است. نویسندگان می گویند “نمی دانند به چه دلیلی انتقال کپی رایت باید برای انتشار ضروری باشد.” همچنین آنها نمی توانند “حتی یک مورد بیایند که ناشری از کپی رایت به نفع نویسندگان استفاده کرده باشد.” حرکت به سمت دسترسی آزاد می تواند به حل این شرایط کمک کند.
حفاظت از حقوق نویسندگان
پلن اس برای حصول اطمینان از این است همه تحقیقات انجام شده با بودجه های دولتی، دسترسی آزاد دارند. یکی از اهداف پلن اس این است که نویسندگان بتوانند حق نشر اثرشان را برای خود نگه دارند. این موضوع یکی از اهداف OA2020 نیز می باشد که یک گروه جهانی از موسسات هستند که هدف پیشروی سریعتر به سمت دسترسی آزاد دارند. به این هدف زمانی می توان دست یافت که نویسندگان بتوانند بیش از آنچه که اکنون رایج است حق نشر اثرشان را در اختیار خود نگه دارند. تحقیقات بیشتری دسترسی آزاد داشته و تبادل خواهند شد. در این شیوه، می توان از کپی رایت برای هدف تحقیقات بیشتر استفاده کرد.
نویسندگان همچنین می توانند از مجوزهای Creative Commons برای محافظت از اثر خود استفاده کنند. Creative Commons چند نوع محدود از مجوزهای کپی رایت آزاد ارائه می دهد. نویسندگان می توانند از این مجوزها برای کمک به تبادل اثرخود با عموم مردم استفاده کرده و در عین حال حق آن را برای خود حفظ نمایند.
ناشران گاها بیان می دارند که انتقال حق نشر به آنها این امکان را می دهد که از نویسندگان در مقابل هر گونه نقض کپی رایت حفاظت نمایند. با این وجود، آنها هنوز هم این کار را انجام می دهند حتی اگر نویسنده حق نشر را حفظ نماید.
