اصول محتوایی در نگارش مقاله علمی

یکی از مهم‌‏ترین ابعاد مقاله علمی، محتوای علمی و ارزشمندی کیفی آن است. مقاله باید یافته‌‏های مهمی برای دانش بشر گزارش را نماید و دارای پیامی آشکار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد که آیا مطالب او آن‌‏قدر مهم است که انتشار آن قابل توجیه باشد. آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟ و آیا نتایج پژوهش او، کار دیگران را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟ در اینجا به چندین اصل مهم از اصول و معیارهای محتوایی پژوهش علمی اشاره می‏‌گردد که توجه به آنها قبل از تهیه مقاله به ارتقای کیفیت آن کمک می‌‏نماید.

 

فرایند تفکر: تفکر، تلاش برای معلوم کردن مجهول با استفاده از علوم موجود است. بنابراین اساسی‌‏ترین محور محتوایی یک پژوهش علمی، آن است که مجهولی را روشن نماید. بر این اساس، هر پژوهش علمی در پی پاسخ دادن به پرسش‌‏هایی است که تاکنون جوابی برای مخاطبان کشف نشده است. از این رو پژوهش علمی همیشه با طرح یک یا چند سوال آغاز می‌‏شود که محقق در صدد پاسخگویی به آن‌هاست.

منطقی بودن: منطق که راه درست اندیشیدن (تصور) و صحیح استدلال آوردن (تصدیق) را می‌‏آموزاند، ابزار ضروری یک مقاله علمی است و محقق باید شایستگی لازم را در استدلال کردن، تحلیل یافته ها و مستندات علمی قبلی و نتیجه‏‌گیری متناسب و دقیق داشته باشد. قواعد تعریف، طبقه‏‌بندی، استنباط‏‌های قیاسی و استقرایی، روش‌‏های مختلف نمونه‌‏برداری و غیره همه از ویژگی‏‌های منطقی یک مقاله علمی است که محقق باید به آن‌ها توجه داشته باشد.

انسجام داشتن و نظام‏‌دار بودن: مرتبط بودن اجزای مختلف مقاله با همدیگر، همچنین متناسب بودن آن‌ها با عنوان مقاله و ارتباط عناوین فرعی با همدیگر، از جمله مواردی است که به تحقیق، یکپارچگی و انسجام می‏‌بخشد. بر این اساس، محقق باید عناوین فرعی مقاله خود را با نظمی منطقی از یکدیگر مجزا کرده، ارتباط بخش‌‏ها را مشخص نماید.

تراکمی بودن: از آنجا که هدف پژوهش پاسخ به سوال‌هایی است که تا آن زمان دست کم از نظر محقق، پاسخی منطقی برای آن وجود نداشته است، هر پژوهش علمی باید از یک سو به منظور کشف دانش جدید و از سوی دیگر برای تکمیل دانش، صورت پذیرد. بنابراین هدف اصلی یک مقاله، کشف یا تکمیل دانش بشری است نه تکرار دوباره آن با عبارات مختلف.

تناسب موضوع با نیازهای فعلی جامعه علمی: هر پژوهش علمی باید نیازهای اساسی جامعه علمی خود را در نظر گرفته، در صدد حل آن مسائل برآید؛ بنابراین از طرح موضوعاتی که از اولویت تحقیقی برخوردار نیستند و جامعه علمی بدان‌ها نیاز ندارد باید احتراز نمود.

خلاقیت و نوآوری: هر تحقیق علمی زمانی می‌‏تواند در ارتقای سطح دانش، موفق و موثر باشد که از فکری بدیع و خلّاق برخوردار باشد. مقالاتی که به جمع آوری صرف بسنده می‏‌کنند نمی‌‏توانند سهم عمده‌ای در پیشرفت دانش بشری داشته باشند.

توضیح مطلب در حد ضرورت: از جمله مواردی که محقق در گزارش نویسی پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه کند، پرهیز از حاشیه‏‌روی و زیاده‌‏گویی افراطی است؛ هم‌چنان که خلاصه‏‌گویی نباید به حدی باشد که به ابهام و ایهام منجر شود؛ بر این اساس محقق باید به حدی مطالب را تبیین کند که مقصود وی برای خواننده روشن شود.

متناسب بودن با نظریه‌‏ها: هر رشته علمی، متشکل از نظریه‌‏ها و قوانینی است که مورد اتفاق صاحب‌نظران آن فن است. یافته‏‌های به دست آمده در تحقیقات میدانی یا توصیفی نباید با قوانین کلی آن رشته تخصصی منافات داشته باشد.

اجتناب از کلی گویی: هدف نهایی علم، صورت‌بندی یک «نظریه» و «تبیین کردن» یکی از اصول مهم نظریه است. از این رو محقق باید بتواند مباحث علمی خود را به روشنی توضیح دهد و با زبان گویا آن را تبیین و از کلی گویی اجتناب نماید.

گزارش روش‏ شناسی تحقیق: تحقیق فرایندی است که از طریق آن می‌‏توان درباره ناشناخته‏‌ها به جست و جو پرداخت و از آن، شناخت لازم را کسب کرد. در این فرایند چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آن‌ها به یافته‌‏ها «روش‏‌شناسی» نامیده می‏‌شود. این سوال که چگونه داده‏‌ها باید گردآوری شود و مورد تفسیر قرار گیرد به طوری که ابهام حاصل از آن‌ها به حداقل ممکن کاهش یابد، از موارد مهم تحقیق علمی است. یک تحقیق علمی زمانی می‌‏تواند مطالب خود را به اثبات برساند که از روش گردآوری مناسبی برخوردار و آن روش‏‌ها در مقاله به خوبی بیان شده باشد.